शेतकरी आत्महत्या–खरंच कर्जा मुळे होतात का? खरे कारण काय ! तुम्हीही जाणून ...
भारतात शेतकरी आत्महत्या हा केवळ एक आकडा नाही, तर देशाच्या ग्रामीण हृदयावरचा एक खोल जखमेचा ठसा आहे.
प्रत्येक वर्षी हजारो शेतकरी शेती सोडून जीवन सोडण्याचा निर्णय घेतात.सामान्यत: या घटनांचे कारण म्हणून नैसर्गिक आपत्ती – दुष्काळ, अतिवृष्टी, अवकाळी पाऊस,शेती पिकत नाही .इत्यादी – कारणांचा उल्लेख केला जातो.
पण खरंच ही गोष्ट खरी आहे काय ? एवढीच आहे का? कि यामागे इतर कारणे आहेत ..?
नैसर्गिक आपत्ती –हे एक कारण, पण एकमेव नाही
हवामानातील अनिश्चितता ही नक्कीच एक महत्त्वाची कारणं आहे.
पिकांचे नुकसान, उत्पादनात घट, आणि बाजारभाव कोसळणे यामुळे शेतकऱ्याला मोठा आर्थिक फटका बसतो.
तरीसुद्धा, अनेकदा अशा परिस्थितीतून शेतकरी पुन्हा उभे राहतात.
मग काही शेतकरी का नाही?
मानसिक व सामाजिक घटक – शेतकरी आत्महत्येतील लपलेली कारणे
शेतकरी आत्महत्येबाबत बोलताना आपण बहुतेक वेळा कर्ज, नैसर्गिक आपत्ती किंवा पिकांच्या भावाचा घसरलेला दर यांवरच लक्ष केंद्रित करतो.
पण शेतकऱ्याच्या आयुष्यात असे अनेक मानसिक आणि सामाजिक घटक असतात, जे त्याला टोकाचा निर्णय घेण्यापर्यंत ढकलतात.
हे घटक अनेकदा दिसतही नाहीत, कारण ते आकडेवारीत मोजता येत नाहीत.
1️⃣ सततचा ताण
शेतकऱ्याचे जीवन केवळ शेत आणि पिकांवर अवलंबून नसते.
त्याला एकाच वेळी अनेक जबाबदाऱ्या सांभाळाव्या लागतात –
-
घरगुती खर्च (अन्न, कपडे, घर दुरुस्ती, वीज-बिल)
-
मुलांचे शिक्षण (शाळा फी, वह्या-पुस्तके, वसतिगृह)
-
कर्जाचे हप्ते (बँक कर्ज, सावकारी कर्ज, NBFC कर्ज)
याशिवाय, पिकाचे नुकसान किंवा दर घसरल्यामुळे उत्पन्नात घट झाली तर हा ताण दुप्पट होतो.
दररोज सकाळी उठल्यावर त्याच्या डोक्यात पहिला विचार हा “आजच्या दिवसाचे पैसे कुठून येणार?” असा असतो.
हा सततचा ताण मानसिक आरोग्याला पोखरू लागतो.
2️⃣ एकटेपणा आणि आधाराचा अभाव
पूर्वी गावांमध्ये शेती हा सामूहिक व्यवसाय मानला जायचा.
-
एकमेकांना साधनं देणे-घेणे
-
मजुरांच्या कामात मदत
-
संकटात आर्थिक हातभार
पण आज परिस्थिती बदलली आहे.
-
शहरीकरण झाल्यामुळे तरुण पिढी रोजगारासाठी शहरात जाते.
-
गावातील नातेसंबंध सैल होतात.
-
आर्थिक मदतीऐवजी “स्वतः बघ” असा दृष्टिकोन वाढतो.
यामुळे शेतकरी संकटात अधिक एकटा पडतो.
तो मानसिक आधार हरवतो, आणि समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी आवश्यक ते प्रोत्साहन मिळत नाही.
3️⃣ प्रतिष्ठा गमावण्याची भीती
भारतीय ग्रामीण समाजात प्रतिष्ठा हा अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा आहे.
-
कर्ज फेडता न आल्यास गावात मान कमी होतो.
-
सावकार किंवा बँकेचा वसुली अधिकारी घरावर येऊन उभा राहिला, तर ते लाजिरवाणं मानलं जातं.
-
या अपमानाच्या भीतीने काही शेतकरी टोकाचा निर्णय घेतात.
4️⃣ मुलगी किंवा मुलाचे लग्न – आर्थिक दडपण
लग्न हा ग्रामीण समाजात मोठा प्रतिष्ठेचा प्रश्न असतो.
-
चांगला जोडीदार मिळवण्यासाठी खर्चिक सोहळा
-
हुंडा प्रथा अजूनही काही ठिकाणी अस्तित्वात
-
लग्नातील जेवण, सजावट, पाहुण्यांचा सत्कार – हे सगळं मोठा खर्च
पिकांच्या उत्पन्नाशी लग्नाचा खर्च जुळवणे अनेकदा अशक्य होते.
म्हणून लग्नाच्या आधी किंवा नंतर शेतकरी मोठ्या कर्जात अडकतो.
5️⃣ उत्पादन खर्च व उत्पन्नाचा ताळमेळ नसणे
गेल्या काही वर्षांत शेतीचा उत्पादन खर्च झपाट्याने वाढला आहे:
-
खतं, बियाणे, कीटकनाशके – यांचे भाव वाढले
-
मजुरी खर्च वाढला
-
सिंचनासाठी विजेचा किंवा डिझेलचा खर्च वाढला
त्याच वेळी पिकांचे बाजारभाव स्थिर राहिले किंवा कमी झाले.
उत्पन्न आणि खर्च यांचा ताळमेळच राहत नाही.
यामुळे प्रत्येक हंगामानंतर कर्ज थोडं कमी होण्याऐवजी वाढत जातं.
6️⃣ अचानक उद्भवणारा वैद्यकीय खर्च
शेतकरी कुटुंबात एखादा अचानक आजारी पडला किंवा अपघात झाला, तर
-
तातडीने मोठी रक्कम लागते
-
ग्रामीण भागात सरकारी दवाखाने कमी असल्याने खासगी हॉस्पिटलमध्ये जावं लागतं
-
वैद्यकीय बिलं 20-30 हजारापासून ते लाखोंपर्यंत पोहोचतात
शेतकऱ्याला हा खर्च भागवण्यासाठी पुन्हा कर्ज घ्यावं लागतं.
वैद्यकीय खर्चामुळे अनेक कुटुंबं दीर्घकाळ आर्थिक संकटात राहतात.
7️⃣ शासकीय आणि प्रशासकीय यंत्रणेचं शोषण
शेतकऱ्याला सरकारी योजना, अनुदान किंवा विम्याची रक्कम मिळवण्यासाठी
-
फॉर्म भरणं
-
कागदपत्रांची पडताळणी
-
कार्यालयांतून फेर्‍या मारणं
या प्रक्रियेत अनेकदा भ्रष्टाचार, लाचलुचपत, आणि वेळकाढूपणा अनुभवावा लागतो.
अनेकदा पात्र असूनही मदत वेळेवर मिळत नाही.
यामुळे “सरकार आमच्यासाठी काही करत नाही” असा भाव निर्माण होतो, आणि नैराश्य वाढतं.
सरकारी व प्रशासकीय दुर्लक्ष
शेतकरी आत्महत्येनंतर पंचनामे होतात, मदत जाहीर होते, पण ती वेळेत पोचत नाही.
अनेक वेळा मदत मिळवण्यासाठीच कुटुंबाला भटकंती करावी लागते.
हे सर्व पाहून इतर संकटात सापडलेले शेतकरी अधिक नैराश्यात जातात.
माध्यमे आणि संवेदनाहीनता
माध्यमांमध्ये ही घटना बातमी म्हणून काही दिवस झळकते.
त्यानंतर नवीन घटना जुन्या आठवणी पुसून टाकते.
दीर्घकालीन उपाय, परिणामकारक धोरण, आणि समाजातील एकत्रित कृती याबद्दल चर्चा मात्र कमी होते.
📌 निष्कर्ष:
शेतकऱ्याच्या आत्महत्येमागे फक्त नैसर्गिक आपत्ती किंवा कर्जबाजारीपणा कारणीभूत नसतो.
मानसिक ताण, सामाजिक आधाराचा अभाव, प्रतिष्ठेचा प्रश्न, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या, उत्पादन खर्चाचा ताळमेळ, वैद्यकीय खर्च आणि शासकीय यंत्रणेची उदासीनता – हे सगळं मिळून हा प्रश्न अधिक गुंतागुंतीचा बनवतात.
त्यामुळे उपाययोजना करताना केवळ आर्थिक मदत न देता मानसिक, सामाजिक आणि धोरणात्मक आधार देणं तितकंच महत्त्वाचं आहे.
लेखन व संकलन : शेती माती Team
Disclaimer:
हा लेख सार्वजनिक माहिती, शेतकरी अनुभव, आणि ग्रामीण वास्तव यावर आधारित असून,
कोणत्याही व्यक्ती किंवा संस्थेविरुद्ध बदनामी करण्याचा हेतू नाही. उद्देश केवळ जनजागृती आणि सकारात्मक उपाय शोधणे आहे.
बरोबर
उत्तर द्याहटवाखरंय
उत्तर द्याहटवा